مقدمه:
بورس اوراق بهادار به معني يک بازار متشکل و رسمي سرمايه است که در آن خريد و فروش سهام شرکت ها يا اوراق قرضه دولتي يا موسسات معتبر خصوصي، تحت ضوابط و قوانين و مقررات خاصي انجام مي شود. مشخصه مهم بورس اوراق بهادار, حمايت قانون از صاحبان پس اندازها و سرمايه هاي راکد و الزامات قانوني براي متقاضيان سرمايه است.

بورس اوراق بهادار، از سويي مرکز جمع آوري پس اندازها و از سوي ديگر، مرجع رسمي و مطمئني است که دارندگان پس اندازهاي راکد، مي توانند محل نسبتاً مناسب و ايمن سرمايه گذاري را جستجو کرده و وجوه مازاد خود را براي سرمايه گذاري در شرکت ها به کار انداخته و يا با خريد اوراق قرضه دولت ها و شرکت هاي معتبر، از سود معين و تضمين شده اي برخوردار شوند.

بورس کالا بازار متشکل و سازمان يافته اي است که تعداد زيادي از عرضه کنندگان، کالا يا متاع خود را عرضه و کالاي مربوطه پس از بررسي هاي کارشناسي و قيمت گذاري توسط کارگزاران آن بازار، براي خريداران ابتياع مي شود. مانند بورس طلا، بورس فولاد، بورس گندم و غيره. بورس کالا در سطح بين المللي بيشتر در مورد کالاهاي استراتژيک تشکيل مي شود.

در بازرگاني داخلي ايران اصطلاح بورس کالا به بازارهاي اختصاصي کالاهاي سرمايه اي، واسطه اي يا مصرفي اطلاق مي شود که از نظر جغرافيايي در يک محدوده معين واقع شده و تعداد زيادي از عناصر عمده فروشي يا خرده فروشي آن کالاي خاص را در بر داشته باشد. مانند بورس فرش در بازار تهران، بورس آهن، بورس کفش، بورس ابزار و يراق و غيره.
مزاياي بورس اوراق بهادار از سه ديدگاه اقتصاد کلان، سرمايه گذاران و شرکتهاي سرمايه پذير
الف- مزاياي بورس اوراق بهادار از ديدگاه اقتصاد کلان
1- جمع آوري سرمايه هاي جزئي و پراکنده و انباشت آن براي تجهيز منابع مالي شرکتها
2- بکارگيري پس اندازهاي راکد در امر توليد و تأمين مالي دولت و مؤسسات
3- کنترل حجم پول، نقدينگي و تورم از طريق انتشار سهام و اوراق قرضه (مشارکت)

4- بورس به مثابه بازار رقابت کامل (تعداد زياد خريدار و فروشنده، آزادي ورود و خروج از بازار، شفافيت اطلاعات و تخصي مطلوب منابع)
5- رشد توليد ناخالص ملي، افزايش اشتغال و کمک به حفظ تعادل اقتصادي کشور
6- فراهم نمودن توزيع عادلانه ثروت از طريق گسترش مالکيت عمومي و ايجاد احساس مشارکت عمومي
7- افزايش درجه نقدشوندگي ثروت افراد
ب- مزاياي بورس اوراق بهادار از ديدگاه واحدهاي اقتصادي (شرکت هاي سرمايه پذير)
1- سهولت در تأمين مالي از طريق انتشار سهام و ساير اوراق بهادار
2- افزايش اعتبار داخلي و خارجي و تامين مالي با به وثيقه گذاردن سهام شرکت در بازارهاي مالي داخلي و خارجي
3- تعيين ارزش بازار بر اساس قانون عرضه و تقاضا تا زماني که نام شرکت در تابلو بورس درج باشد.
4- سهولت در تغيير ترکيب سهامداري و انتقال مالکيت
5- بوجود آمدن ديدگاهي مطلوب در سرمايه گذاران با کاهش ريسک واحد اقتصادي و امکان تامين مالي با هزينه کمتر

6- برخورداري از مزاياي خاص و اعتباري مانند افزايش سقف تسهيلات بانکي و انتشار اوراق مشارکت
7- انتشار اوراق مشارکت بدون اخذ مجوز از بانک مرکزي و فقط با مجوز سازمان بورس اوراق بهادار
8- برخورداري از معافيتهاي مالياتي
9- تبيين چشم انداز فعاليت شرکت در آينده و ارزيابي عملکرد شرکت
10- ارتقاي سطح اعتماد عمومي و استفاده از مشارکت عمومي در توسعه شرکت
ج- مزاياي خريد بورس اوراق بهادار از ديدگاه سرمايه گذاران
1- خريد سهام و اوراق بهادار براي کسب بازده مناسب و پوشش در مقابل تورم
2- اطمينان از گزينه سرمايه گذاري به دليل شفافيت اطلاعات
3- قابليت نقدشوندگي اوراق بهادار و سهولت نقل و انتقال سهام و استفاده از معافيتهاي مالياتي
4- مشارکت در فرآيند تصميم گيري براي اداره شرکتها
5- ايجاد يک بازار دائمي و مستمر که امکان سرمايه گذاري بلندمدت و کوتاه مدت را فراهم مي نمايد.

6- وجود طيف هاي متنوع از اوراق بهادار از نظر درجه بازدهي و خطرپذيري براي سرمايه گذار
7- برقراري سيستمها و روشهايي که از طريق آن، خريد و فروش اوراق بهادار منظم و رسمي گردد.
8- حمايت از سرمايه گذاران کوچک و احساس مشارکت در امور توليدي و تجاري
9- نظارت مضاعف بر فعاليت شرکتها در چارچوب استانداردها و آئين نامه هاي بازار سرمايه
پنجاه شرکت فعال تر
بررسي تجربه بورس اوراق بهادار در کشورهاي مختلف نشان مي دهد که شناسايي شرکت هاي ممتاز يا داراي موقعيت برتر اغلب بر پايه معيارهاي قدرت نقدشوندگي سهام، ميزان تاثيرگذاري شرکت بر بازار و برتري نسبت هاي مالي انجام مي شود. شناسايي شرکت هاي برتر در بورس اوراق بهادار تهران بر پايه ترکيبي از قدرت نقدشوندگي سهام و ميزان تأثيرگذاري شرکت ها بر بازار، و در چارچوب معيارهاي سه گانه زير انجام شده است:
الف) ميزان داد و ستد سهام در تالار معاملات شامل:
1- تعداد سهام داد و ستد شده
2- ارزش سهام داد و ستد شده
ب) تناوب داد و ستد سهام در تالار معاملات شامل:
1- تعداد روزهاي داد و ستد شده
2- دفعات داد و ستد شده
ج) معيار تأثيرگذاري شرکت بر بازار شامل:
1- ميانگين تعداد سهام منتشر شده
2- ميانگين ارزش جاري سهام شرکت در دوره بررسي
نسبت P/E:
نسبت P/E يکي از ابزارهاي رايج و متداول جهت تحليل وضعيت شرکت ها، صنعت و بازار است. اين نسبت که از آن به عنوان ضريب سودآوري نيز نام برده مي شود، حاصل تقسيم قيمت سهم بر درآمد هر سهم آن شرکت است و در واقع رابطه بين قيمت سهم شرکت با سود آن را نشان مي دهد.

همان طور که قبلا مشاهده شده درآمد هر سهم، معياري است که مي توان با آن يک شرکت را در طي چند سال متوالي با لحاظ افزايش سرمايه هاي شرکت مقايسه نمود ولي اين متغير، معيار مناسبي براي مقايسه بين چند شرکت نبود. اين نقيصه در معيار P/E رفع مي شود و با اين معيار مي توان شرکت هاي يک صنعت را مورد مقايسه قرار داد يا هر شرکت را با متوسط P/E صنعت مرتبط تطبيق کرد.

نسبت P/E بيانگر تعداد دفعاتي است که طول مي کشد تا قيمت يک سهم از طريق سود آن بازيافت شود. البته تحليل P/E بر اساس دوره بازگشت سرمايه بايد توام با احتياط باشد. به دليل اين که شرکت ها در هر سال سود يکساني ندارند و درآمد هر سهم آن ها توام با نوسان است. بنابراين در صورتي که P/E شرکتي برابر با 10 باشد لزوماً به اين معني نيست که 10 سال طول مي کشد تا سرمايه برگشت کند. اگر شرکت در سال هاي بعد سود بيشتري کسب کند، دوره بازگشت سرمايه کاهش مي يابد. 
فرايند سرمايه گذاري در بورس اوراق بهادار
پس ا اينکه سرمايه گذار، تصميم خود را نسبت به سرمايه گذاري در خريد يک ورقه بهادار خاص، يا مجموعه اي از اوراق بهادار، اتخاذ کرد، براي اجراي منظور خود بايستي به يکي از کارگزاران مراجعه کرده، دستور خريد يا فروش خود را به آنها ارئه دهد.
کارگزاران:
کارگزاران اشخاص حقيقي يا حقوقي هستند که نقش واسطه بين خريدار و فروشنده را در بازار بورس بازي مي کنند. آنها در اين نقش، وظيفه يافتن خريدار براي فروشنده و فروشنده براي خريدار را بر عهده دارند. به عبارتي آنها عامل تطابق عرضه و تقاضا هستند. کارگزاران طي تشريفات و آزمون هاي متعدد و خاصي انتخاب مي شوند و بنابر اين در کار خود صلاحيت، مهارت و دانش لازم را دارا مي باشند. کارگزاران وظايف متنوعي دارند که موارد زير از اهم آنها مي باشد:

1- انجام معامله: اجراي سفارش خريد بشراي خريداران و سفارش فروش براي فروشندگان
2- اداره حساب سرمايه گذاري اشخاص: شرکتهاي کارگزاري در برخي موارد نقش مديريت حساب سرمايه گذاري اشخاص را ايفا مي کنند.
3- مشاوره و راهنمايي: کارگزاران با دسترسي نسبتاً وسيع و سريع تر به اطلاعات و با داشتن کارشناسان متخصص معمولاً خدمات اطلاعاتي قابل توجهي به مشتريان ارائه مي دهند.
4- معرفي شرکت ها براي پذيرش در بورس
معيارهاي انتخاب کارگزار:
1- قابليت انجام سريع سفارش مشتري.
2- داشتن اطلاعات مربوط و کافي.
3- داشتن سيستم هاي داخلي مناسب
فرآيند دريافت و اجراي سفارش
بعد از انتخاب کارگزار مناسب، نوبت به ارائه سفارش خريد يا فروش مي رسد. سفارشات مشتريان از طريق فرمهايي که توسط سازمان بورس در اختيار کارگزاران قرار مي گيرد ارائه مي شود. در صورتي که سفارش مزبور خريد باشد همزمان با ارائه سفارش، مشتري بايد وجهي معمولاً به اندازه خريد مورد نظر خود به حساب شرکت کارگزاري پرداخت نمايد. در حالت سفارش فروش، مشتري بايد علاوه بر فرم سفارش فروش، فرم ديگري که وکالتنامه فروش ناميده مي شود را نيز تکميل کند.
سفارشهاي خريد و فروش:
سفارشات خريد و فروش فرمهاي نمونه اي هستند که رابطه حقوقي و قراردادي بين مشتريان و کارگزار، در امر خريد يا فروش را تعيين و تعريف مي کنند و به همين دليل تکميل صحيح و دقيق آنها (چه خريد يا فروش) از اهميت خاصي برخوردار است. اين فرمها معمولاً از دو قسمت تشکيل مي شوند. يک قسمت چاپي، که معمولاً در تمام فرمها يکسان و مشابه است و يک قسمت جاهاي خالي که مشتري اطلاعات مورد نظر خود در قرارداد معامله را در آنها درج مي کند. نمونه اي از سفارشات خريد و فروش به شما ارائه شده است.

1- سفارش به قيمت بازار
2- سفارش با قيمت معين
3- سفارش محدود
تعيين کد معاملاتي براي مشتريان
بعد از اين که مشتري سفارش مورد نظر خود را به کارگزار تسليم کرد نوبت به تعيين کد معاملاتي مشتري مي رسد. کد معاملاتي، نمادي است که به صورت اختصاصي براي تمام مشترياني که در بورس اوراق بهادار معامله مي کنند به منظور شناسايي وي در سيستم معاملاتي، سهولت انجام معاملات از نظر دادن اطلاعات متعدد مربوط به خريداران يا فروشندگان، نگهداري اطلاعات مشتريان، گزارشگري هاي دوره اي و صحت معاملات انجام شده توسط کارگزاران (زيرا معاملاتي که در بورس صورت مي گيرد به نام شخص خريدار يا فروشنده انجام مي شود) تعيين مي شود.

کد معاملاتي معمولاً علامتي است مرکب از سه حرف و 5 عدد (مجموعاً 8 حرف) که حروف آن، سه حرف اول تشکيل دهنده نام فاميل شخص و اعداد آن طبقه بندي وي در بانک اطلاعاتي سيستم کامپيوتري است. براي مثال براي رضا محمدي ممکن است در سيستم کامپيوتري کد زير مورد استفاده قرار گيرد. محمـ1251. که محمـ برگرفته از سه حرف اول نام فاصل فرد و شماره 1251. جايگاه آن در بانک اطلاعاتي مربوط مي باشد.

براي کساني که اولين بار است اقدام به خريد مي کنند، به درخواست کارگزار توسط واحد صدور کد بورس، کد معاملاتي ايجاد مي شود و سپس تمام خريد يا فروش هاي فرد با همان کد انجام مي شود.

اجراي سفارش مشتريان
پس از اينکه کد معاملاتي مشتري به وسيله کارگزار تعيين يا توسط بورس صادر شد کارگزار يا نماينده وي، سفارش مشتري را وارد بازار مي کند.
شبکه ارتباطات رايانه اي تشکيل دهنده بازار، توسط برنامه اي که به آن سيستم اجراي اتوماتيک سفارشات مي گويند و نسبت به قواعد بازار و آيين نامه معاملات، در حدي که به آن برنامه داده شده، تسلط دارد، معاملات را انجام مي دهد. 

روشي که سيستم از آن پيروي مي کند دقيقاً مشابه سيستم معاملات تالار و مبتني بر نوعي حراج دوگانه است. 
در اين سيستم، معامله وقتي انجام خواهد شد که قيمت فروش و قيمت خريد دقيقاً مساوي يکديگر گردند. بر اساس قواعد حراج، اين سيستم به طور معمولي معاملات خريد را به حداقل قيمت و معاملات فروش را به حداکثر قيمت به انجام مي رساند.

سفارشات خريد و فروش که توسط کارگزاران براي معامله وارد سيستم مي شود هر يک وارد ليست مجزا مي گردد. اين سفارشات اول بر اساس قيمت خريد و فروش و دوم بر مبناي زمان ورود، در صف خريداران يا فروشندگان قرار مي گيرند. در حالت خريد، اگر خريداري به قيمت بالاتر از ديگران بخرد، در صف خريداران جلوتر از همه قرار خواهد گرفت (به ترتيب نزولي) و در حالت فروش اگر فروشنده اي ارزانتر از ديگران بفروشد نفر اول فروشندگان خواهد شد (به ترتيب صعودي).

کارگزاران از ساعت 8:30 تا 18 مي توانند دستورات خريد و فروش خود را در سيستم وارد کنند يا حذف نمايند و يا تغيير دهند. هر دستور خريد يا فروش يک مشخصه زماني دارد اگر کارگزار اين مشخصا را روز وارد کند دستور فقط براي همان روز اعتبار خواهد داشت و در صورتي که به صورت باز وارد شده باشد تا زماني که کارگزار آن را حذف نکند معتبر خواهد بود.
مثال: در ليست خريداران و فروشندگان سهم خاصي، 
در حال حاضر مقادير تعداد و قيمت زير وجود دارد:
در اين حالت معامله انجام مي شود و در صفحه 
معاملات معامله اي با 100 سهم و به قيمت هر 
سهم 8000 ريال ثبت مي شود و ترتيب صف
 به شکل زير خواهد بود.
صدور اعلاميه خريد و فروش و گواهينامه موقت سهام
اعلاميه هاي خريد و فروش، اسنادي هستند که اطلاعات مربوط به وضعيت معامله سهام يک مشتري را نشان مي دهند. اين اعلاميه ها در حال حاضر براي هر معامله در 2 نسخه تهيه مي شوند. يک نسخه براي خريدار سهام و يک نسخه براي فروشنده سهام مي باشد.
نمونه اي از اين اعلاميه هاي خريد و فروش به پيوست ارائه شده است:
- کد شرکت
- تاريخ انجام معامله
- مشخصات شناسنامه اي مشتري
هزينه انجام معاملات:
هزينه اي که مشتريان براي انجام معامله محتمل مي شوند براي سفارشات خريد و فروش تا حدودي متفاوت است. در حال حاضر براي سفارشات خريد، مبلغي که خريدار مي پردازد عبارتست از 5/0% ارزش خريد بايت کارمزد کارگزار (مشروط بر اينکه اين مبلغ از 5000 ريال کمتر و از 30000000 ريال بيشتر نشود) و مبلغ 25/0% ارزش خريد بابت کارمزد گسترش بورس. بديهي است در صورتي که کارمزد معامله اي بيش از 30 ميليون ريال باشد، کارمزد محاسباتي 30 ميليون ريال خواهد بود.

براي سفارشات فروش، علاوه بر دو مورد کارمزد کارگزار و کارمزد گسترش بورس، 5/0% ماليات فروش نيز وجود دارد.
روزکاري پس از روز انجام معامله صادر مي گردد و تا قبل از صدور آن شخص نمي تواند سهم خود را به فروش برساند.
تسويه حساب با مشتريان:
آخرين مرحله از فرآيند معامله توسط مشتري، تسويه حساب نامبرده مي باشد. تسويه حساب بر حسب اينکه مشتري خريدار باشد يا فروشنده، از نظر دوره زماني تا حدودي متفاوت است. در حالتي که مشتري خريدار باشد، تسويه حساب پس از صدور اعلاميه خريد توسط بورس و روشن شدن وضع حساب مشتري در کارگزاري ممکن خواهد بود. اما در صورتي که مشتري فروشنده باشد، تسويه حساب چهار روز کاري بعد صورت مي پذيرد. براي مثال اگر سهم در روز شنبه به فروش برسد روز چهارشنبه کارگزار وجه مشتري را به حساب وي واريز مي کند.
نمودار گردش خريد و فروش سهام در بورس اوراق بهادار