معماری ساده روستایی در رابطه با زندگی و و در قالب این سنتهای ادراکی از جهان با یک نگاه آغازین است.
معماری سنتی روستایی ایران مجموعه ای بسیار متنوع است. بررسی علل و ریشه های این گوناگونی مستلزم مطالعات وسیع است.
معماری روستایی ایران مجموعه متنوعی از ابنیه و سکونتگاه ها را در بر می گیرد. در سرزمین ایران با تنوع جغرافیایی و اقلیمی و گوناگونی فرهنگی, در هر مکان, روستاها ریخت ویژه ای دارند. گاهی خانه ها پراکنده و جدای از یکدیگر و گاه به هم تپیده. بام خانه ها در جایی تیرپوش است و مستوی و در جای دیگر شیب دار و در بعضی مناطق دیگر گنبدی شکل و منحنی.
در مطالب زیر به بررسی اصولی می پردازیم که در معماری غالب روستاهای ایران قابل مشاهده است گو اینکه این اصول می توانند از نظر کمی و کیفی در تامل دیگری گسترش یابند.
استفاده از مصالح بوم آورد برای برپا کردن ساختمان در هر جا اصل بر این است که از مواد و مصالح ساختمانی که در طبیعت اطراف به وفور یافت می شود استفاده شود. در کنار هور و مرداب از نی و بردی, در حاشیه جنگل از چوب و در بیابانها از گل و در کوهستانها از سنگ بهره گیری می شود.
نقش فعال خانواده در ساختمان سازی در روستاها خانه ها اغلب به دست اعضای خانواده ساخته می شود. گاهی اوقات همسایه ها و خویشاوندان نیز موقتا به همکاری خوانده می شوند و دست به دست یکدیگر می دهند و خانه را برپا می کنند. اگر اجرای کار پیچیده باشد برای اجرای قسمتی از ساختمان, مثلا پوشش ضربی اتاق ها از استادکار کمک گرفته می شود.
شناخت خواص مواد و مصالح ساختمانی این ویژگی پشتوانه نقش مثبت و استقلال نسبی روستاییان در ساختمان سازی دهات است. مشاهدات و بررسی های مکرر, نشان می دهد که روستاییان در مورد قابلیت مواد بومی شناخت دقیقی دارند. بریدن نی از مرداب زمان خاصی دارد و کاربرد آن در بنا نیز چنین است. معرفت روستاییان از طریق انباشت تجربه نسل های متعدد به ابعاد و اندازه های مناسب برای اجزا ساختمان نیز تسری یافته است.
فاصله تیرهای سقف با یکدیگر و رابطه آن با قطر تیر چوبی- کلفتی دیوار و جرز و امثال آن نیز در زمره آگاهی روستاییان از خواص مصالح است. وجه دیگر این شناخت کاربرد بجای هر مصالح در بنا است. سنگ را در مجاورت زمین و رطوبت و گل را در جای خشک و کاه را به عنوان عنصر کششی مخلوط با گل و امثال آن بکار می برند.
سهولت تعمیر و نگهداری تعمیر و یا تعویض کاهگل بام, کولش بام شیب دار و یا تعمیر قسمت های فرسوده دیوار گلی که در مجاورت رطوبت سطحی قرار دارد و یا از رطوبت بالارونده صدمه دیده است به سهولت انجام می شود. با استفاده از قدری گل یا کاهگل نه تنها مواد و مصالح لازم برای تعمیر بنا در دسترس است بلکه کار تعمیر نیز توسط اعضا خانواده و یا افراد بومی به سهولت انجام می گیرد.
سرپناه ارزان وقتی مصالح ساختمان بوم آورد باشند و نیروی کار سازنده ساختمان نیز افراد خانواده و همسایگان باشد ارزان تمام شدن ساختمان نتیجه منطقی آن است. خیلی از مواقع در و پنجره را به ناچار از شهر و یا از کارگاه مربوطه خارج و یا داخل ده خریداری می کنند.
سادگی و پرهیز از بیهودگی اگر چه روستاها نیز در معرض هجوم نقشه های اصطلاحا شهری که مطابقتی با زندگی سنتی روستایی ندارند قرار گرفته اند, ولی اساسا خانه روستایی ساده است. سادگی در طرح خانه و ترکیب فضاهای خانه وجود دارد. شکل کلی خانه روستایی همانند طبیعت اطراف آن ساده است. هر چند یکجا خانه چند اطاق جدای از هم است مانند خوزستان و جای دیگر مجموعه فضاها به یکدیگر چسبیده اند و دسترسی از درون دارند مثل روستاهای خدابنده و زنجان.
مردم واری (تناسبات انسانی) اندازه فضا در خانه های روستایی متناسب با ابعاد انسانی است. انعطاف انسان روستایی زیاد است. به همین خاطر ممکن است پله های ظاهرا غیرمتعارف در شهر در ده  دیده شود و یا ارتفاع در طویله برای صاحب خانه کوتاه باشد و هر بار ناچار به دولا شدن برای ورود به آن باشد. اجزا خانه مثل پلکان- ایوان- تنورخانه و غیره فقط به اندازه حداقل لازم متناسب با کارکرد خود شکل می گیرند و از تکلف و افزونی ابعاد و اندازه ها و تلقین ابهت کاذب خودداری می شود.
انعطاف پذیری و خلاقیت در خیلی از روستاها واحدهای ساختمانی یا خانه ها ضمن داشتن مشابهت های زیادی عین هم نیستند. فرق خانه ها گاه در موقعیت زمین و یا اندازه آن است. گاهی شکل زمین ها متفاوت است و گاه شیب و ناهمواریهای آن. معماری روستا به گونه ای است که به راحتی خود را با این شرایط ویژه همساز می کند. قابلیت انعطاف پذیری تنها در فرم ها و اشکال نیست, بلکه در نحوه ترکیب فضاها, در اندازه, در هندسه و … حضور پیدا می کند. راه یابی برای موارد خاص و یافتن پاسخ برای نیازهای خانواده در شرایط ویژه در تمامی سطوح و مراحل از فراهم آوردن مصالح و آماده سازی آن تا طرح و ساخت بنا همگی گویای میزان بالای خلاقیت است.
زیبایی فطری اگر ادعا کنیم که در نگاه بیننده منظر همه روستاها و یا همه چشم اندازهای آن ها زیبا است, سخن به گزافه گفته نشده است. در جاهایی کار طرح و ساخت روستا از چنان ویژگی هایی برخوردار است که بیننده خارجی را چه عوام باشد و یا متخصص به تحسین وا می دارد, چنان که در روستاهای نامی ایران مثل ابیانه و ماسوله چنین است. دلیلی ندارد آن دستی که با زدن هزاران گره طرحی رنگین را به صورت فرش و گلیم می بافد در برخورد با فضا و پدیده سه بعدی معماری وابماند. سلیقه و ذوق فطری و ناآلوده روستایی در بسیاری از مواقع در معماری بومی و سنتی دهات ایرانتجلی می یابد.
هندسه در معماری غالبا انتظار نمی رود که معماری به ظاهر نا به سامان دهات دارای هندسه خاصی باشد. باید اذعان کنیم که این وجه از وجوه معماری روستایی ایران نیاز به تامل بیشتری دارد. با این حال بعضی نشانه ها در دست است که نوعی هندسه در معماری خانه روستایی یا دیگر بناهای آن رعایت می شود.
مدولاسیون یا پیمون که در شمال به گونه ای است و گاه به “تبردم” از آن تعبیر می شود با آنچه در ناحیه بیابانی است متفاوت است. در بررسی نمونه های جمع آوری شده از روستاهای مختلف  شهرستان صومعه سرا, به وجود یک تناسب هندسی جالب در پلان و حتی در نماهای ساختمان ها پی برده شد. خصوصا جاذبه کار وقتی بیشتر می شود که معلوم شود تناسب که اصطلاحا تناسبات طلایی خوانده اند در بسیاری از نمونه ها می توان ردیابی کرد.   شناخت خواص مواد و مصالح ساختماني

  شناخت خواص مواد و مصالح ساختماني پيشوانه نقش مثبت و استقلال روستاييان در ساختمان سازي دهات است بررسي ها و مشاهدات مركز , نشان مي دهد كه روستاييان در مورد قابليت مواد بومي شناخت حقيقي دارند به خوبي مي دانند كدام خاك مناسب خشت زدن است و چه خاكي را بايد مايه چينه گل ساخت و از چه خاكي به ارغوره روي بام سود جست يا سنگ را در مجاورت زمين و رطوبت و گل را در جاي خشك و كاه را به عنوان عنصر كششي مخلوط با گل و امثال آن به كار مي برند – مصرف روستاييان , مواد و مصالح ساختماني در كاربر صحيح و به جاي آن , انتخاب  ابعاد و اندازه هاي متناسب براي عناصر ساختماني همچنين بهره گيري مطلوب از قابليت هاي متعدد مصالح مثل چسبندگي , ايزولاسيون رطوبتي و حرارتي , استحكام بخشي , استمداد فشاري و كششي و غيره  متجلي مي شود . اين قبيل شناخت ها براي غالب خانواده هاي شهر نشين غريبه است  . اهالي روستاي بند آگاهي كامل نسبت به سنگها , درختان , خاك , زكان استفاده آنها دارند و اين اطلاعاتي است كه در طي ساليان در ارتباط با طبيعت بدست آمده است .

4-  سهولت تعمير و نگهداري

ساختمان هاي روستايي به دليل كيفيت مصالح و اجرا , اكثرا در مقايسه با سناهاي شهري نياز به نگهداري و تعمير بيشتري دارند .  غالبا بناهاي روستايي به راحتي تعمير مي شوند . نگهداري آنها نيز با توجه به سادگي ساختار بنا كار آساني است . بناهاي روستا در مقابل عوامل طبيعي مثل زلزله , سيل ,‌بارانهاي شديد و ... آسيب بيشتري به خانه هاي شهري متحمل مي شوند همانگونه كه خانه سازي در مناطق روستايي راحت تر صورت مي گيرد امر تعمير و نگهداري نيز به سهولت توسط اعضاي خانواده صورت مي گيرد برخلاف آنچه در شهر وجود دارد در شهر كار تعمير و نگهداري تقريبا به نحو كامل وابسته به نيروي كار متخصص و متضمن هزينه است . 

5- سر پناه ارزان 

در روستا قيمت زمين ارزان است مصالح بوم آور است و از اطراف روستا تامين مي شود ساختن خانه روستايي نيز توسط اعضاي خانواده انجام مي شود  تعمير خانه نيز بر عهده خود روستاييان است يعني براي مصالح كار اجرايي و تعمير بنا پولي پرداخت نمي شود فقط براي زمين كه ارزان قيمت است پولي پرداخت مي شود از اين رو خانه سازي به شيوه سنتي غالبا چشمگيري در هزينه هاي خانواده روستايي ندارد . در شهر وضعيت به كلي متفاوت است بر خلاف روستا زمين كالايي رايگان و بسيار ارزان است در شهر جزء مهم و پر هزينه سر پناه محسوب مي شود زيرا  تهيه مصالح حمل و نقل آن  , تامين نيروي , استاد كاران متعدد بارمالي زيادي را در بر مي گيرد . به همين دليل است كه بي سر پناهي , عمدتا مشكل شهر است  و عموما كمبود مسكن در روستاهاي گذشته وجود نداشته است تغيير انتظارات روستاييان از خانه كه گاه در اثر مجاورت با شهرها و يا بازسازي  بعد از بلايا به وجود مي آيد اصل  ارزنده سر پناه ارزان را به تدريج بي اعتبار كرده است .

6- سادگي و پرهيز از بيهودگي

اگر چه روستا ها نيز مصرف هجوم نقشه هاي اصطلاحا شهري كه مطابقتي با زندگي نشيني روستايي ندارند قرار گرفته اند ولي اساسا خانه روستايي ساده است سادگي در طرح خانه و تركيب فضاهاي خانه وجود دارد از طرح هاي من در آورد و تقليدي بي معنا در معماري روستايي خبري نيست . شكل كلي خانه روستايي همانند طبيعت اطراف آن ساده و بي تكلف است . در خانه از كاربرد فرم ها در اشكال و تزئينات  بيهوده اجتناب مي شود همانطور كه از كاربرد بيهو